అలంకార శాస్త్ర కర్త ,వచన పితామహుడు -దండి

 🙏అలంకార శాస్త్ర కర్త ,వచన పితామహుడు -దండి🙏..

ఉపమా కాళిదాసస్య

భారవే రర్థగౌరవం!

దండినః పదలాలిత్యం

మాఘే సంతి త్రయోగుణాః

పదలాలిత్యం అనేది దండి నుండి వచ్చిన గొప్ప కావ్య లక్షణం 

జాతే జగతి వాల్మీకౌ కవిరిత్యాభిదాభవత కవీ ఇతి తతో వ్యాసే కవయస్త్వవి దండిని 

ప్రపంచం పుట్టాక వాల్మీకి కవి (ఏక వచనము)గా పేరు తెచ్చుకున్నాడు.వ్యాసుడు వచ్చాక కవీ (ద్వితీయ వచనము) అని, తరువాత దండితో కలిసి కవులు (బహు వచనము) అని పిలవటం జరిగింది. 

దండి రచించన రచనలు:

దశకుమారచరితము - కథా రూపంలో ఉన్న గద్య పద్యం.కావ్యదర్శ - లక్షణ గ్రంథము అవంతిసుందరికథ - ఒక గద్య పద్యం

ఛన్దోవిచితిః   కళాపరిచ్చేదము

ద్విసంధాన కావ్యము  వాతమందిరము.

వాటిలో మూడు చాలా ప్రసిద్ధమైనవి - దశకుమారచరితం, కావ్యదర్శము,, అవంతీసుందరికథ...

అవంతీసుందరి కథ ప్రకారం,  దామోదరుని నలుగురు కుమారులలో చిన్నవాడు వీరదత్తుడు, అతని కుమారుడు దండి. అతని తల్లి గౌరి. దామోదరుడు భారవరుడికి సన్నిహిత మిత్రుడని చెబుతారు. ఇతను కంచి రాజు, విష్ణు సింహం విష్ణువర్ధనుని సభా పండితుడు. దామోదర కుమారుడైన వీరేశ్వర దత్త కూడా సింఘా, విష్ణువుల కుమారుడైన మహేంద్రవర్మన్ సభలో పండితుడు. అదేవిధంగా, అతని కుమారుడు దండి మహేంద్రవర్మన్, అతని కుమారుడు నరసింహవర్మన్, అతని కుమారుడు రాజవర్మన్ సభకు అధ్యక్షుడిగా ఉన్నారు. నరసింహవర్మన్ పాలన కాలం సుమారు 747-782 AD. అదేవిధంగా అవంతీసుందరి కథలో తెలుపబడింది.ఇందులో వర్ణించబడిన కాదంబరి వర్ణన బాణుడు వర్ణించిన కాదంబరి వర్ణనను పోలి ఉంటుందని దీన్నిబట్టి తెలుస్తోంది. 715 సా.శ.లో బాణుడు దైవికం చెందాడని అంటారు.

దండి యొక్క సరళమైన భాష, ఇది రాజభవన గుణాలతో సమృద్ధిగా ఉన్నందున, ఇతను బాణడు తరువాత కాలం వాడని అనుకుంటారు. దండి సంస్కృత సాహిత్యంలో ఆరాధ్య కవి అని చెప్పబడింది -

కవితా కళా ప్రావీణ్యానికి మూడు ప్రధానమైన హేతువులుండాలని తొలిసారిగా ‘భామహుడు’ అనే ఆలంకారికుడు పేర్కొన్నారు. వీటినే కావ్య హేతువులు, కావ్య సామగ్రి, సాధన సామగ్రి పేర్లతో పిలుస్తారు.

1) ప్రతిభ

2) వ్యుత్పత్తి

3) అభ్యాసం అనేవి భామహుడు పేర్కొన్న కావ్య హేతువులు.ఈ మూడు లక్షణాలు సంపూర్ణంగా కలవాడు దండి మహాకవి 

దండి: ‘కావ్యాదర్శం’లో ‘ఇష్టార్థ వ్యవచ్ఛిన్న పదావళీ కావ్యమ్’.. మనోహరమైన అర్థంతో కూడిన పదాల సమూహమే కావ్యమన్నాడు. అందుకు అనుగుణంగా వ్రాసిన కావ్యం దశకుమార చరిత్ర. 

దండి కవి కాలాన్ని ఇద మిద్ధం గా చెప్పలేక పోతున్నారు .కాని ఆరు ,ఏడు శతాబ్ద కాలం వాడని భావిస్తారు .కొందరు భారత దేశం పై ముస్లిం ల దండయాత్రకు ముందే దండి జీవించి ఉన్నడని అంటారు .దండం చేతిలో ఉన్న వాడిని దండి అంటారని మనకు తెలుసు .ముగ్గురు దండి లున్నారని మరో కధనం .దండి అనేది అసలు పేరుకాక పోవచ్చు .అయిదవ శతాబ్దికి చెందినా‘’సేతు బంధ ‘’కావ్యం లో కావ్యాదర్శాన్ని గురించి ఉంది కనుక అయిదు ఆరు శతాబ్దాల మధ్యకాలమే దండి జీవించిన కాలం అని గట్టిగా చెబుతున్నారు .

 ఈతడు దక్షిణాదికి చెందిన వ్యక్తి అని మాత్రమే తెలిసింది.

దండి యొక్క సరళమైన భాష, ఇది రాజభవన గుణాలతో సమృద్ధిగా ఉన్నందున, ఇతను బాణడు తరువాత కాలం వాడని అనుకుంటారు. దండి సంస్కృత సాహిత్యంలో ఆరాధ్య కవి అని చెప్పబడింది -

పదవ శతాబ్దము వరకు దశకుమార చరిత్రను ఎవరూ పేర్కొనక పోవటం విచిత్రమే .మరికొందరు కాళిదాసు సమకాలీనుడు అన్నారుకాని అది నమ్మ శక్యం కాని విషయమే .వచన కావ్యాలు ,అలంకార శాస్త్రమూ రాసి పేరుపొందాడు .సృజనకు మారుపేరుగా ఆయన వ్రాసిన ‘’దశ కుమార చరిత్ర ‘’నిలబడింది . దండి ని పదలాలిత్యానికి ఉదహరిస్తారు ‘’.కావ్యాదర్శం’’ అనే గొప్ప అలంకార శాస్త్రాన్నికవిత్వం గా సృష్టించాడు .ఇది మొదటి అలంకార శాస్త్రం గా గుర్తింపు పొందింది .తమిళ నాడులోని కాంచీపుర వాసి .భట్టి కావ్యాలకు ఈ అలంకార శాస్త్రం ప్రేరణ నిచ్చింది .ముప్ఫై ఆరు రకాల అలంకారాల గురించి చర్చించాడు .అలంకారాలు కావ్యానికి నిజమైన అలంకారాలని వాటి వలన శోభ కలుగుతుందని దండి భావన .సంక్లిష్ట సమాస రచన దండి ప్రత్యేకత .సుదీర్ఘ వాక్య విన్యాసం తో ఉక్కిరి బిక్కిరి చేస్తాడు .ఒక్కోసారి వాక్యం అరపేజీ దాకా ఉండేట్లు రాసిన సందర్భాలున్నాయి ..అనేక సంయుక్తపదాలను అలవోకగా వాడి నిండుదనాన్ని తెచ్చాడు .

దశ కుమార చరిత్రలో పది మంది యువరాజులు ప్రేమ ,రాజరిక అధికారం కోసం చేసే ప్రయత్నాల కధలుంటాయి .ఆ నాటి సమాజం లోని వివిధ అంశాలకు ప్రతి రూపంగా కమనీయమైన సంస్కృత వచన శైలితో దీనిని తీర్చిదిద్దాడు .సామాన్య జన జీవితాన్ని ప్రదర్శించాడు ఆ కధల్లో .ఇందులో పూర్వ పీఠిక ,దశ కుమార చరిత్ర ,ఉత్తర పీఠిక అని మూడు భాగాలున్నాయి .ముందే చెప్పినట్లు పదలాలిత్యానికి పట్టాభిషేకం చేశాడు దండి .అందుకే ‘’దండినః పదలాలిత్యం ‘’అంటారు.దండి 

దశకుమార చరిత్రం లో మొదటి రెండు అధ్యాయాల్లో ఉపోద్ఘాతంగ కధను చెప్పాడు. .ముసలి రాజు రాజహంస తన కుమారులు చాలాకాలం కనిపించక పోవటం తో ఒక మునీశ్వరుడిని అర్ధిస్తే, వాళ్లు పదహారేళ్ళ తర్వాత తిరిగి వస్తారని ఆయన సెలవి విచ్చాడు .అలాగే వారు చేరుకొని పెద్ద సైన్యం తో వచ్చి శత్రురాజు ‘’మనసార ‘’ను ఓడించి ,అనేక దేశాలను జయించి సుస్తిరం గా దేశసంచారం లో లభించిన విజ్ఞానంతో ప్రజారంజకం గా రాజ్య పాలన చేశారు .

ఆ మహాకవి వ్రాసిన దశకుమార చరిత్ర ప్రారంభ వాక్యాలు చూద్దాము. పదాలతో చేసిన విన్యాసం చూద్దాము.

బ్రహ్మాణ్డచ్ఛతదణ్ణఃశతధృతిభవనామ్భోరుహోనాలదణ్ణ: క్షోణీనౌకూపదణ్ణః క్షరదమర సరిత్పట్టికా కేతుడణ్ణ. జ్యోతిశ్చక్రాక్షదణ్ణస్త్రీభువనవిజయ సమ్భదండో బంఫ్రీదణ్ణః శ్రేయస్త్రి విక్రమ స్తే వితరతు విబుధ ద్వేషిణాం కాలదణ్ణః.

అస్తి సమస్తనగరీనిక పాయమాణా, శశ్వ దగణ్యపణ్య విస్తారితమణిగణాదివ స్తుజాత వ్యాఖ్యాతరత్నాకర మాహాత్యా మగధదేశ శేఖరీభూతా, పుష్పఫురీ నామ నగరీ తత్ర వీరభట పటలసలిలోత్తుఙ్గతుకఙ్గ తరఙ్గ కుజ్జరమకర భీషణ సకలరిపుగణ కటక జలనిధి మథన మన్దరాయమాణసముద్దణ్ణభుజదణ్ణ మణ్ణనః, పుర్వర పురాఙ్గణ వన విహరణ పరాయణ తరుణగణికాజన గీయమానయా –తిమానయా శరదిన్దు కున్ద ఘనసార నీహార హార మృణాళ మరాళ సురగజ నీరక్షీర గిరిశాట్టహాస కైలాస కాశ నీకాశ మూర్త్యా రచితదిగ స్తరాలవూర్త్యా భిత స్సుర భీతః, స్వర్ణోకశిఖరోరురుచిరరత్నరత్నాకరవేలామేఖలా వల యిత ధరణీరమణీసౌభాగ్యభోగభాగ్యవాస్, అనవరతయాగ...........

కేతన కవి తెలుగులోకి పద్య కావ్యం గా దశ కుమార చరిత్రను 1250లో అనువదించాడు

సమర్పణ 

మారేపల్లి ఉదయ భాస్కర శర్మ